lichtingen, gegeven meerendeels betreffende genealogiën en leenen of studiebeurzen.

Afschriften werden gegeven:

Aan den heer Commissaris der Koningin alhier bij bovengenoemde rapporten:

a. van het octrooi, door de Staten van Friesland den 12den Augustus 1748 verleend aan L. Heloma, tot het graven van eene vaart van Oldetrijne naar de Linde;

b. van de resolutie der Staten van Friesland van 20 Augustus 1790, houdende wijzigingen in bovengenoemd octrooi;

C. van eene verklaring betreffende eigendom van eenige vaarten en wegen in Ooststellingwerf, opgemaakt ingevolge het Keizerlijk decreet van 21 October 1811;

d. van het octrooi, door de Staten van Friesland den 19den Mei 1613 aan de stad Stavoren verleend, tot droogmaking van de Staversche meeren;

.. van een request van B. Schotanus à Sterringa aan de Staten van Friesland van 1647, betreffende de droogmaking van het Staversche Zuidermeer, en van de daarop genomen resolutie van de Staten van 30 October 1697;

f. van eene resolutie der Staten van 21 Maart 1704, tot hetzelfde onderwerp betrekkelijk.

2. Aan de gecontinueerde commissie uit de Staten van Friesland tot advies omtrent de grondgelden: Van twee contracten van vrijkoop van hoogveen, gelegen onder Lippenhuizen en Hemrik, van 3 November 1741 en 17 Augustus 1751.

3o. Aan den heer F. A. Hingst, predikant te Veenwouden: Van eene overeenkomst van eenen inwoner van Giekerk met het Klaarkampster klooster betreffende Schiermonnikenhuis te Veenwouden, van 25 Maart 1439.

Naar aanleiding van een besluit, op de vorige bijeenkomst van Rijksarchivarissen genomen, werd eene lijst van alle regeeringscollegiën, ambtenaren enz., wier archieven geheel of gedeeltelijk in het depôt alhier berusten, samengesteld en opgezonden naar het Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage.

X. Uitkomst der bemoeiingen met gemeente-, veen-, waterschapsen andere archieven.

Een gedeelte van het jaar besteedde ik aan het ordenen en inventariseeren van gemeente- en kerkelijke archieven.

De stukken, die ik, zooals in mijn vorig verslag vermeld werd, uit het gemeente archief van Franekeradeel ontving, werden gerangschikt en met eenen inventaris van het geheele oud-archief der gemeente terug gezonden.

Hoewel in deze collectie, met weinige uitzonderingen, geen oudere stukken dan uit de vorige eeuw waren was zij toch nog al omvangrijk, en daar in dit archief vrij talrijke bescheiden zijn betreffende de verschillende takken van administratie der vroegere grietenij, kon deze inventaris alle rubrieken bevatten, waarin de inventarissen der archieven van plattelands gemeenten zoo mogelijk ingedeeld worden. Dikwijls maakt de aard der stukken eenige wijziging of vereenvoudiging noodig, doch over het algemeen is de indeeling de volgende. De eerste rubriek bevat de stukken, die de gemeente als deel van de provincie en sedert 1798 als deel van het Rijk betreffen, namelijk de vertegenwoordiging op den landdag enz.. en tevens de belastingen, die voor de provincie of het Rijk geïnd werden. Hierin worden derhalve ook de belastingkohieren, collectboeken en de daarbij behoorende papieren opgenomen. In de 2de rubriek komt al hetgeen het bestuur der grietenij in het algemeen betreft, zooals notulen van het bestuur, de benoeming van dorprechters enz., en tevens de stukken die de finantiën of deelskosten betreffen. De vier volgende rubrieken zijn: 1°. Dijken, vaarten en wegen; 2o. Kerkelijke zaken; 3°. Onderhoud van armen: 4°. Onderwijs. De grietman had namelijk 1o. toe te zien op het onderhoud van dijken, vaarten en wegen; zoo noodig liet hij de onderhoudsplichtigen oproepen; 2. moest hij zorgen voor de goede bediening van den openbaren godsdienst. Bij ontstentenis van eenen predikant bijv. liet hij de stemgerechtigden van het dorp oproepen om eenen nieuwen predikant te stemmen. Dezelfde oproeping liet hij doen wanneer de kerkvoogdij-rekening moest afgelegd worden, of wanneer er eenige reparatie aan kerk of pastorie noodig was; 3°. had de grietman het toezicht op de armvoogdij-administratiën. In eenige gemeenten waren die vereenigd met de kerkvoogdijen, doch in verscheidene gemeenten had ieder dorp hare afzonderlijke armvoogdij of zoogenaamde buitenvoogdij (d. i. staande buiten de kerk). Voor het afleggen van de rekening of het benoemen van eenen armvoogd werden de stemgerechtigden opgeroepeu. In sommige gemeenten werd de rekening voor den grietman afgelegd. 4°. Wanneer in eenig

dorp een schoolmeester moest benoemd worden, deed de grietman eene uitschrijving tot stemming door de stemgerechtigde eigenerfden. Overigens behoorde het toezicht op het onderwijs en den onderwijzer tot de competentie van a. de kerkvoogdij, die den onderwijzer bekostigde, b. de stemgerechtigde eigenerfden, die de inrichting van het onderwijs, het aantal schooluren enz. regelden, en c. de classis, die toezag op de geloofsrichting en op het levensgedrag van den onderwijzer.

De 5de rubriek bevat den burgerlijken stand, verdeeld in a. tot 1811 en b. 1812-1816 In het eerste gedeelte worden de oude doop- en trouwboeken van de verschillende dorpen en de trouwboeken, bevattende de huwelijken voor het gerecht gesloten, vermeld. In het tweede gedeelte komen de acteboeken van den burgerlijken stand van de mairiën en latere schoutambten waarin de grietenij in die jaren verdeeld was. Voor de overige, van die mairiën en schoutambten afkomstige, stukken wordt eene afzonderlijke, de 6de, rubriek genomen. 't Komt mij namelijk wenschelijk voor in deze inventarissen de stukken, dagteekenende tot 30 September 1816 op te nemen, omdat de indeeling in die kleinere gemeenten, zoo als die in 1812 en 1813 was, en ook in hoofdzaak de administratie, dezelfde bleven tot 30 September 1816, toen de oude grietenijen hersteld werden.

In 1816 moesten de schouten hunne archieven aan de nieuw benoemde grietslieden overdragen. In verscheidene gemeenten vond ik de processen -verbaal van die overdracht. Door nu den inventaris met het jaar 1816 af te sluiten, wordt daarin tevens geconstateerd hetgeen, van de archieven van die mairiën en schoutambten afkomstig, zich thans nog in de gemeentearchieven bevindt.

De grietenij Franekeradeel was in 2 mairiën verdeeld: Almenum (bevattende 3 dorpen) en Tzum (bevattende 9 dorpen). Deze strekten zich juist over het gebied der grietenij uit, hetgeen wel in de meesten, doch niet in alle grietenijen het geval was. Er waren namelijk enkele mairiën, waartoe dorpen, in meer dan eene grietenij gelegen, behoorden. Van daar zijn er thans in enkele gemeente-archieven wel stukken uit dien tijd, die op eene andere gemeente betrekking hebben, doch het komt mij niet gewenscht voor die stukken te verplaatsen, daar zij historisch bijeen behooren en eene zuivere scheiding van de stukken toch niet mogelijk is. Als voorbeeld hiervan kunnen o. a. de acten van den burgerlijken stand strekken. Tot de mairie en het latere schoutambt Stavoren bijv. behoorden ook de dorpen Warns en Scharl, die in de grietenij en tegenwoordige gemeente Hemelumer Oldephaert en Noordwolde gelegen zijn. De acten van den burgerlijken stand van de jaren 1812-1816 betreffende

personen, in die dorpen woonachtig, komen derhalve in de registers te Stavoren voor, waaruit zij natuurlijker wijze niet genomen kunnen worden.

De oude doop- en trouwboeken echter, die in 1811 naar de mairien waren overgebracht, zijn in 1816 geplaatst in de archieven van die grietenijen, waartoe de dorpen, waaruit zij afkomstig waren, toen behoorden. In deze archieven zijn zij ook geheel op hunne plaats, wijl die dorpen ook vóór 1811 in dezelfde grietenijen lagen.

Van de 2 laatste rubrieken van den inventaris bevat de eerste eenige stukken van onderscheiden aard, en de tweede de bescheiden, die bij het gemeente-archief bewaard worden. Dikwijls zijn dit kerkvoogdij- en armvoogdij-rekeningboeken van de verschillende dorpen.

Het archief van het dijksbestuur der 5 Deelen binnendijks, dat zich op den zolder van het gemeentehuis van Franekeradeel bevindt, zal binnen kort worden overgebracht naar een lokaal buiten het gemeentehuis. Door een lid van het dijksbestuur werd mij verzocht alsdan eenige aanwijzing te doen aangaande de inrichting der kasten en de ordening en inventariseering.

Aengwirden. Dit is eene der kleinste plattelands-gemeenten van deze provincie Er behooren slechts 4 dorpen en een gedeelte van Heerenveen toe. Tot in het begin van deze eeuw was het grietenii- of rechthuis te Tjalleberd, daarna te Heerenveen, waar het gemeentehuis ook thans is. Alleen de benedenverdieping van dit gebouw wordt voor gemeente-administratie gebruikt; de bovenverdieping wordt aan particulieren verhuurd. Het archief wordt bewaard in de secretarie en in eene kast in de daaraan grenzende secretaris-kamer. Het is vóór 2 jaren door eenen beambte ter secretarie geïnventariseerd, en is thans in zoodanige orde dat de stukken te vinden zijn. De banden en loketten zijn van nummers voorzien. Van het oud-archief hield ik aanteekening. Het is van zeer weinig beteekenis. Behalve eenige belastingkohieren en enkele stukken uit de vorige en het begin van deze eeuw, bevat het o. a. de stukken afkomstig van de mairie en het schoutambt Tjalleberd, dat zich uitstrekte over bijna de geheele tegenwoordige gemeente, waarvan slechts een klein gedeelte behoorde tot de mairie Heerenveen.

Daar de vier dorpen dezer gemeente vroeger slechts ééne kerkelijke gemeente vormden is het aantal doop- en trouwboeken in dit gemeente-archief ook zeer gering.

Baarderadeel. Het gemeentehuis te Weidum is een onaanzienlijk gebouwtje De benedenverdieping dient voor conciergewoning

In de 18de eeuw was het grietenij- of rechthuis te Jorwerd. In de jaren 1812-1816 was deze grietenij verdeeld in de gemeenten Jorwerd (10 dorpen) en Bozum (6 dorpen).

Het archief wordt bewaard in de secretarie, in eene kast in de raadzaal en in eene kast op den zolder. Vroeger is wel een lijst van het archief gemaakt, doch er was thans weinig orde in te bespeuren, en de banden en portefeuilles waren niet genummerd, zoodat de stukken bezwaarlijk te vinden waren. Het oud-archief is van geringen omvang, doch gedeeltelijk van vrij oude dagteekening. Er zijn o. a. procuratieboeken, bevattende stukken betreffende de benoeming van volmachten ten landsdage en volmachten voor het bestuur van de 5 Deels dijken, de deelskosten enz.; voorts eenige banden met stukken betreffende het onderhoud van vaarten en wegen enz. Ook is hier eene zeer volledige collectie van oude rekeningboeken van kerkvoogdijen. Van vóór het jaar 1816 zijn er van die rekeningboeken van alle dorpen der gemeente, behalve van Mantgum. Daar er in dit archief bijna geen losse stukken zijn, kon de inventarisatie op de plaats zelve geschieden. Aan het gemeentebestuur werd eene copie van den inventaris gezonden.

Hemelumer Oldephaert en Noordwolde. Naar aanleiding van een onderzoek, dat ik voor den heer Commissaris der Koningin alhier instelde betreffende het onderhoud van eene vaart in die gemeente, bezocht ik ook dat archief, daar het mij bekend was, dat zich daar eene verzameling losse stukken, ook betreffende het onderhoud van vaarten, bevond.

In vroegeren tijd werden de gerechtszittingen van deze grietenij binnen Stavoren gehouden; ook in de vorige eeuw geschiedde dit nog dikwijls, doch somtijds had dit toen ook te Koudum plaats, waar nu het gemeentehuis is. In de benedenverdieping is, behalve de conciergewoning, alleen de secretarie met een klein vertrek daarnaast, waar een gedeelte van het archief bewaard wordt. Het overige, meerendeels oud-archief, vond ik zonder eenige orde in eene diepe kast of bedstede op de bovenverdieping en op zolder. De banden, tot het oud-archief behoorende, inventariseerde ik, en zocht de losse stukken bijeen. Den heer burgemeester stelde ik voor mij deze laatsten ter inventariseering toe te zenden, waaraan spoedig gevolg gegeven werd. De inventaris is thans weldra gereed, waarna de stukken aan de gemeente zullen terug gezonden worden.

In deze grietenij was in de jaren 1812-1816 slechts ééne gemeente de commune, later het drostambt, Koudum, dat alle dorpen van de tegenwoordige gemeente bevatte, behalve de dorpen Warns en Scharl, die bij Stavoren behoorden.